تاریخچه خاتم کاری در ایران

در قرون اولیه‌ی اسلام نوعی هنر تزیینی سطح یا خاتم ساده در ایران وجود داشته است که امروزه به آن خاتم مربع می‌گویند. اجزای تشکیل دهنده در این نوع خاتم به جای مثلث، قطعاتی به شکل مثلث، قطعاتی به شکل مربع، مستطیل و متوازی‌الاضلاع و لوزی بوده است.

این شیوه ساخت تا قرن‌ها پس از ظهور خاتم از نوع امروزی نیز ادامه داشته و از قدیم‌ترین نمونه‌های این نوع خاتم بخشی از سقف مسجد جامع عقيق شیراز است که در تزیین آن از شیوه خاتم مربع استفاده شده است.

نمونه دیگر از این نوع خاتم یک جفت در، در مقبره‌ی امیر سمرقند است که هم‌اکنون در موزه‌ی ارمیتاژ نگهداری می‌شود. تاریخ ساخت این درها به قرن نهم هجری قمری باز می‌گردد و در تزیین آن از هنر معرق، کنده‌کاری خاتم با نقوش هندسی و خط و ثلث استفاده شده است.

رواج هنر لایه‌کوبی در قبل از حمله مغول‌ها به ایران، بستر مناسبی شده است برای ظهور نوع جدیدی از خاتم در دوره‌های بعد؛ به ویژه در دوره‌ی سیطره‌ی مغول بر ایران. در این هنر از موادی مانند: چوب، استخوان و فلز استفاده شده و نقش‌های اجرایی آن عمدتا هندسی، ستاره و گاهی نیز نقوش نخلی پردار است. شیوه کار، مواد و نقش‌های استفاده شده در آن را می‌توان مقدمه نوعی معرق و خاتم در دوره‌ی ایلخانی و تیموری دانست.

به طور کلی بر اساس شواهد تاریخی، هنر خاتم به شیوه‌ی امروزی با شبیه آن در عصر استیلای ایلخانان به ایران پدید آمده است.

هنرمندان ایران پس از آشنایی با هنر خاتم به سبک چینی که اساسا با قرار دادن قطعات کوچک مثلثی در کنار یکدیگر، در دو رنگ سیاه و سفید سطح شیء را تزیین می‌کردند؛ ذوق و قریحه‌ی هنری خود را به کار بستند به نوآوری و خلاقیت در عرصه این هنر پرداختند. آنها با استفاده از قطعاتی به رنگ‌های قرمز، سبز، زرد و سفید تحولی شگرف در رنگ و نقش و نگار خاتم ایجاد کردند. بر خلاف هنرمندان چینی که در بخش‌هایی از کار خود از فلز روی و برنج استفاده می‌کردند، هنرمندان ایران از فلز برنز استفاده کردند و در تزیین آثار خود از طرح‌های هندسی گوناگون سود جستند. طرح‌های هندسی ایرانی شامل انواع مثلث‌ها و چند ضلعی‌هایی نظیر پنج ضلعی، ده ضلعی و هشت ضلعی بود؛ در حالی که هنرمندان چینی کار خود را روی اشکال مربع، مستطیل یا حداکثر شش ضلعی متمرکز کرده بودند.

خاتم‌کاری دوره‌ی تیموری: به هنر خاتم در عصر حکومت تیموری بسیار توجه می‌شده است؛ به همین علت ساخت خاتم در این دوره رونقی خاص گرفت و هنرمندان دست به خلق آثار گرانبهایی زدند. جایگاه این هنر به چنان مرتبه‌ای از تعالی و توجه رسید که تیمور لنگ پادشاه گورکانی، دستور داد درهای قصر معروف خود به نام دلگشا را که در سمرقند است با خاتم تزیین کنند. این هنر آنچنان مورد عنایت سلاطين مغول بود که پس از مرگ تیمور، قبر وی نیز با صندوقچه‌ی خاتم تزیین شد.

خاتم‌کاری دوره‌ی صفویه: عصر صفوی یکی از دوره‌های طلایی هنر خاتم در ایران است. این هنر به ویژه در دوران حکومت شاه عباس کبیر به اوج رشد و شکوفایی خود رسید.

بر اساس شواهد موجود شاید بتوان قرن نهم هجری قمری را نقطه اوج شکوه و شکوفایی هنر خاتم در ایران دانست. در این دوره تزیین اشیاء چوبی مختلف، انواع جعبه‌ها و اسباب و آلات موسیقی بسیار دیده می‌شود.

یکی از نمونه‌های اعلای هنر خاتم که حکمت، فلسفه، دین و زیبایی را در هم آمیخته است، در خاتم‌کاری شده در تصویر یوسف و زلیخا، اثر استاد کمال‌الدین بهزاد پیشوای مکتب هرات (قرن نهم هجری قمری) است. این اثر بی‌نظیر نمایشی از خاتم مینیاتور يوسف و زلیخاست.

از نظر جغرافیایی، هنر و صنعت خاتم‌سازی در زمان صفویه بیشتر در شهرهای جنوبی ایران، به ویژه در شیراز، اصفهان و کرمان متمرکز بوده است.

بررسی دقیق آثار بر جای مانده از دوره‌ی صفویه نشان می‌دهد که در این دوره ساخت خاتم به دو صورت بوده است: نخست به شيوه‌ی دوره قبل از سلسله صفوی و به تقلید از هنرمندان دوره‌ی ایلخانی، به گونه‌ای که خاتم از قطعاتی به شکل مربع، مستطیل و متوازی‌الاضلاع و به روی هم چسباندن لایه‌‌های چوبی ساخته می‌شده. دوم به شیوه‌ی ابداعی صفوی که همان شیوه گل‌بندی بود و در آن منشورهای مثلث‌القاعده را از پهلو کنار هم می‌چسباندند تا گل و سرانجام قامه پدید آید.

در این دوره خاتم مثلث اغلب بر مبنای نقوش هندسی، به ویژه پنج ضلعی ساخته می‌شده است، و بعد از لایه شدن به صورت تک گل‌های مجزا یا مرکب در داخل چوب می‌نشاندند. از دیگر خصوصیات خاتم در دوره‌ی صفویه، استفاده از تک گل‌های نسبتا بزرگ خاتم در تزیین سطح است. نوآوری در نقش‌ها و طرح ها، استفاده در مواد اوليه متنوع از جمله فلزات گوناگون و بهره‌گیری از رنگ‌های مختلف به ویژه رنگ‌های سبز و قرمز از جمله ویژگی‌های هنر خاتم در عصر صفوی است.

قدیمی‌ترین اثر هنر خاتم باقی مانده از دوره صفوی ممکن است صندوق مرقد حضرت موسی بن جعفر (ع) و امام جواد (ع) در کاظمین باشد. این صندوق در اوایل سلطنت شاه اسماعیل صفوی در سال ۹۰۶ ه. ق. به دست استاد هنرمندی به نام محمد جمعه ساخته شده است و نیز شاید قدیمی‌ترین اثری باشد، که در تزیین آن از حاشیه‌ی خاتم، زلفک در روی آلت و در وسط لقط‌ها به صورت تک گل استفاده شده است و امروزه طرح آن به نام خاتم رومی مشهور است.

از دیگر آثار این دوره می‌توان به: ۱. صندوق خاتم بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی که به دست استاد محمد جمعه در دوران حکومت شاه اسماعیل ساخته شده، ۲. صندوق ضریح امام حسن عسکری (ع) در سامرا که نام طرح آن، تند بلوطی است و تاریخ ساخت آن به زمان شاه سلطان حسین صفوی می‌رسد، ۳. در ورودی مدرسه‌ی چهار باغ اصفهان و ۴. دَرِ خاتم بارگاه حضرت شاه رضا در شهرضای اصفهان اشاره کرد.

در وصف شکوفایی و تعالی هنر خاتم در دوره صفوی، همین قدر بس که هنر خاتم با نام شهر شیراز آوازه‌ای بی‌بدیل یافت و این شهر به حدی رسید که خاتم شیراز قرن‌ها بعد با ویژگی و ظرافت خاص خود همچنان مورد توجه و عنایت هنرمندان و هنر دوستان است.

خاتم‌کاری دوره‌ی زندیه: از جمله ویژگی‌های مهم در آثار خاتم به جای مانده از دوره‌ی زندیه، استفاده از پنج ضلعی و ده ضلعی در تزیین اشیاء است. گرچه استفاده از اشکال پنج و ده ضلعی قبل از این دوره نیز مرسوم بوده است، هنرمندان دوره زندیه به گونه‌ای این شیوه را اصلاح کردند که شهرت خاتم‌کاری با این روش به اوج خود رسید. بازنگری اساسی در چگونگی به کارگیری این رسم‌های هندسی منجر به ارائه‌ی بهترین نمونه‌های «خاتم‌ گره» در آن زمان شد. به عبارت دیگر ویژگی بارز خاتم در دوره‌ی زندیه را باید در تکامل و اوج استفاده از گره جستجو کرد.

از جمله آثار خاتم‌کاری شده از دوره‌ی زندیه باید به: صندوقچه ضریح بارگاه حضرت امیرالمؤمنین علی (ع) در نجف اشرف، و صندوقچه‌ی خاتم مرقد حضرت سیدالشهدا (ع) و همچنین قاب آیینه‌ی خاتم که در سال ۱۱۲۴ ه. ق. در کرمان ساخته شده و اکنون در موزه‌ی مرحوم محمد حسین صنیع خاتم (امين صنایع) نگهداری می‌شود. از دیگر آثار زیبای ساخته شده در این دوره، دو لنگه درِ خاتم موجود در موزه‌ی ایران باستان است که ظاهرا به دستور کریم خان زند ساخته شده است.

خاتم‌کاری دوره‌ی قاجار: در دوره‌ی قاجار بیش از آن که ویژگی‌های ممتاز و مثبتی در عرصه این هنر خودنمایی کند، عنصر الخطاط و نکات منفی در اکثر روش‌ها و مصالح استفاده شده در آثار خاتم به چشم می‌خورد. استفاده از آسترهای کاغذی به جای چوب، به کارگیری مفتول‌های ساییده نشده و گرد، مصرف مواد اولیه‌ی بی‌ارزش و بدلی استفاده از استخوان به جای عاج، چوب فوفل به جای آبنوس و به کارگیری چوب عناب به جای بقم و عدم رعایت نظم هندسی، از جمله میراث شوم باقی مانده از دوره‌ی قاجار در این هنر است.

ویژگی خاتم در عصر قاجار که در بعضی آثار دیده می‌شود، به کارگیری خاتم به صورت نیمه معرق است. این کار که در اصل، ابتکاری دیگر از هنرمندان دوره‌ی قاجار است که در گذشته سابقه نداشته و اساسا نقطه‌ی آغازین تلفيق دو هنر خاتم و معرق به حساب می‌آید. از این شیوه بیشتر در تزیین قاب آیینه‌ها و درها استفاده می‌شده است.

با وجود ضربه‌هایی که در دوره‌ی قاجار به هنر خاتم وارد آمد مانع از رشد و پویایی این هنر اصیل نشد و به همت هنرمندان شاهد خلاقیت و نوآوری بودیم. از جمله این نوآوری‌ها به کارگیری اشکال هشت و شش ضلعی به جای اشکال ده و پنج ضلعی مرسوم بود. به کارگیری طرح‌ها و حواشی جدیدی نظیر «جو سفید» «جو سیمی»، طاقی، ابری یک دُوری و دو دوری و حتی سه دوری، شش گلی، بغل شش سیمی، تو گلو سیمی، متن تو گلو سبز، متن قرمز تو گلو سبز و متن سبز یا قرمز تو گلو مروارید در این دوره شروع و مرسوم شد.

از جمله آثار دوره‌ی قاجار درهای امارت تخت مرمر است که تاریخ ساخت آن به دوره‌ی زمامداری آقا محمد خان بنیانگذار سلسله قاجار باز می‌گردد.

آثار دیگر شامل: درِ خزانه بارگاه حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) در شهر ری و درهای امام‌زاده زید و همچنین در خاتم‌کاری باشکوهی که به دست هنرمندان شیرازی ساخته شده و اکنون در موزه‌ی ایران باستان نگهداری می‌شود، می‌باشند.

با تأسیس مدرسه‌ی صنایع مستظرفه به همت هنرمند بزرگ، مرحوم محمد غفاری، معروف به کمال الملک در سال ۱۳۰۷ ه. ش. در تهران، و توجه خاص به صنایع مستظرفه در این دوران، موجب گسترش دامنه به کارگیری خاتم در تزیین اشیاء و اماكن خاص شد. تالار خاتم کاخ مرمر، تالار خاتم مجلس شورا و صدها اثر زیبا و با ارزش در این دوره ساخته شدند.

خاتم‌کاری دوره‌ی پهلوی: در دوره‌ی پهلوی رنگ‌های شیمیایی جانشین رنگ‌های طبیعی و سنتی شد که ضربه‌ای هولناک بر اصالت طبیعی خاتم زد. نشاندن چوب‌های نه چندان با ارزش به جای چوب‌های با ارزشی چون آبنوس و فوفل، استفاده از استخوان گاو و اسب و حتى الاغ از جمله ویژگی‌های آثار خاتم ساخته شده در این دوران است. همچنین در این دوره به جای استخوان رنگ شده‌ی شتر برای رنگ سبز، از چوب رنگ شده نارنج و به جای مفتول‌های برنجی از مفتول‌های مسی استفاده می‌شد.

دوره‌ی پهلوی یکی از پرکارترین دوره‌های هنر خاتم‌سازی در طول تاریخ پیدایش و تکامل این هنر است. در این دوره آثار با ارزشی پدید می‌آید که در نوع خود از بهترین نمونه‌های خاتم می‌باشد. این آثار شامل: ۱. تالار خاتم کاخ مرمر ۲. تالار خاتم مجلس شورا. ۳. میز خاتم نیم‌گرد، اهدایی به آیزنهاور، رئیس جمهور وقت امریکا. 4. میز اهدایی به ملکه الیزابت.

علاوه بر نمونه‌ها و آثار ذکر شده، آثار زیبای دیگری نیز در این دوره ساخته شده است که صندوق خاتم بارگاه حضرت زینب در سوریه، صندوق قبر حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) در شهر ری، صندوق بارگاه حضرت احمدبن موسی شاه چراغ (ع) و صندوق مزار سید میرمحمد (ع) در شیراز از آن جمله‌اند.

هنرمندان خاتم‌ساز، تلفیق هنر خاتم‌سازی با سایر هنرهای تزیینی، از جمله منبت و معرق را که در دوره پهلوی شروع شده بود پس از انقلاب نیز دنبال کردند؛ اما ممکن است ورود خط و کتیبه‌های خطی به ویژه خط کوفی به عرصه هنر خاتم یکی از منحصر به فردترین ویژگی‌های آثار خاتم ساخته شده پس از انقلاب اسلامی باشد.

از دیگر ویژگی‌های خاتم بعد از انقلاب استفاده مکرر از گل بندی‌های هشت و پنج و چهار ضلعی و اهتمام هنرمندان خاتم‌ساز به تهیه‌ی خاتم‌های ریز در نقش‌های مختلف است.